Hay Way Zaman’ının Ağulu Acıları

Hay Way Zaman“‘ adlı belgesel gösterildi. Film gösteriminden sonra yönetmen Nezahat Gündoğan; Alman, Türk, Kürt ve Ermeni izleyicilerle bir söyleşi gerçekleştirdi. Burada aynı zamanda, tercümeye ruh katan Recai Hallacı’nın inanılmaz katkısını da belirtmeden ge ҫ mek olmaz.

Gösterilen belgesel, Dersim 1937-38 katliamında beş altı yaşlarında iken, katledilen aile fertlerinden zorla koparılarak alınan, „besleme“ bir kız ҫ ocuk olan Emo ş’ un trajik hikayesi gibi alg ı lansa da, ondan daha büyük bir olguyu; şizofrenik, patalojik kişilik yarılmalarını, „katil“ ile „kurbanın“ yılları aşan zorunlu birlikte yaşamlarının konu edindiği, soykırımların ve katliamların yaşandığı toplumun mikro resminin bir bireyin yaşam hikayesi vasıtasıyla ҫ ekilmek istendiği görülüyor. Belgeseli, yaşanan bir trajediyi en kanayan yerinden ele alan, o trajedinin anlaşılmasını sağlamaya ve de sağaltmaya çalışılan psikoterapik bir uğraş olarak okumak da mümkün. Ayrıca bu güne kadar gizlenen ya da Türk toplumunda katliamlardan artakalan ҫ ocuklar ı n “ evlatl ı k hikayeleri “ nin g ö r ü nmeyen „ besleme “ y ü z ü n ü toplumsal tart ış maya a ҫ mas ı yla da ilgin ҫ lik g ö sterir.

Kendilerinden yalnızca aileleri katledilerek alınmayan, aynı zamanda ҫ ocukluklar ı ve yeti ş kinlikleri de ҫ al ı nan, „ evlatlık“ adı altında „besleme“ olarak alıkonulan ҫ ocuk ya ş tak ı k ı z ҫ ocuklar ı n inan ı lmaz trajik ger ҫ ekli ğ ini ҫ arp ı c ı ve ac ı mas ı z bir sahicilikle izleyiciye sunmas ı belgeseli daha anlaml ı k ı lm ış .

Ermeni Soykırımında „potensiyeleş“ olarak alıkonulan kız ҫ ocukların, Dersim Soykırımında „besleme“ olarak karşımıza çıkması, belgeselin katliamlardan artakalan kız ҫ ocuklar ı n ı n trajedisi olarak okunmas ı n ı sa ğ l ı yor. Bu olgu, tarihsel anlamda totaliter bir ideolojinin farkl ı zamanlar ı , izlekleri ve uygulamalar ı hakk ı nda da bilgi veriyor.

„Hay Way Zaman“‘ı; izleyicileri içine alan, ona kendi acısının ağusunu bulaştıran, zamana bir belgesel olmaktan çok, kanayan bir trajedinin fotoğrafı olarak düşen, anlaşılmak i ҫ in at ı lan bir ҫ ığ l ı k olarak tan ı mlamak daha do ğ ru olur. Ba ş ka bir söyleyişle, insanın varoluşunu sorgulayan psiko-patalojik bir yüzleşmenin resme yansımasıdır denilebilir.

Belgeseli önemli kılan şey, sunumun bir katliam belgeseli olmasından çok, gerçek, acı çeken, hüznü yaşayan, patalojik ve şizofrenik diyebileceğimiz hayatları konu edinmesiydi. İki yaşlının yaşanmış acılarından yola çıkılarak kollektif çoğul bir acıya ses verilmeye çalışılması, bu filmin diğer belgesellerden farklılaşmasını sağlıyor. Belgesel de sinema ve fotoğraf tekniğinin iyi kullanılması estetik bir algı seçiciliğinin de oluşmasına katkı sunmakta.

Hay Way Zaman’ını; Türk toplumunun üstünde döne duran, ona kollektif su ҫ lar ı n ı hat ı rlatan bir hayalet olarak okuyabilmek de m ü mk ü n. Filmin as ı l mesaj ı , sa ğ almam ı z ı n ve bu kabustan uyanmam ı z ı n zorunlu olduğunu sıklıkla hatırlatmış olmasıdır. Sinema perdesinin, izleyicileri geçmişe götüren bir zaman tüneli işlevini görmesinin etkilerini, Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği Başkanı Türkan Saylan’ın doktor gelini Nuray Ҫ etinkaya Ö rge ’ nin y ö netmen G ü ndo ğ an ’ a d ö nerek “Biz Atatürk’ün çocukları ve torunları olarak bu acıları bilmiyorduk; yaşanan bu acılardan ötürü Atatürk’ün çocukları olarak sizlerden özür diliyorum.“ Itirafindan anladık. Başka bir söyleyişle bu belgesel, kabuk bağlamış yaraları yeniden kanatmaktan ҫ ok, kanayan ve bir türlü iyileşmeyen yaraların sağaltma eylemi olarak okunmasıdır.

Yönetmen ve yapımcının soykırımların, katliamların yaşandığı coğrafyalarda acıların insani olma özelliklerini geri plana itmeden ve pragma eksenli olarak politikanın taraflarının hizmetine sunmadan, politik ve sosyal rant gibi yaklaşımlardan bilin ҫ li olarak ka ҫ ı nmas ı , belgeseli daha da anlaml ı k ı lmas ı n ı sa ğ lam ış .

Normalde yazarlar, sanat ҫ ı lar, toplumsal derdi olan aray ış ҫ ı lar kendi ac ı lar ı n ı ya di ğ er ac ı lardan ç o ğ alt ı r ya da birey olarak ҫ ekti ğ i ac ı y ı di ğ er ac ı lara mekan ederek, ac ı lar ı n bulu ş mas ı n ı sa ğ lar. Tan ı kl ığı n ı etti ğ imiz ş ey sadece bir belgesel de ğ il, daha ҫ ok gizlenerek ya ş anm ış lal ac ı lar ı n ҫ ö z ü lm üş ş ifreleriydi. Her çığ l ı k tarihin bir di ğ er çığ l ığı n ı saklam ış t ı kendisinde. Her kapı bir başka acıya a ҫ ı l ı yordu ve her kilit bir ba ş ka ac ı n ı n kilidini ta şı yordu. Emo ş teyzenin ҫ ocukluktan ö d ü n ҫ ald ığı ҫ ığ l ığı , i ҫ inde Ermeni ҫ ocuklar ı n ı n soyk ı r ı m ac ı lar ı n ı saklamas ı gibi.

Dersim soykırımında aileleri katledilen çocukların hikayesini, o çocuklardan biri olan Emoş’tan yola çıkarak anlatması ve onu o dönemde kendisi gibi çocuk olan, ama yaşadığı mekanda kalmayı saklanarak beceren bir başka tanık Hüseyin Amca ile buluşturarak, acıların algısındaki farklılığı izleyiciye sunması, yönetmenin sosyolojik gözlemci bakışa ҫ ı s ı yla olaya bakmak istedi ğ i fikrini g ü ҫ lendirmekte.

Emoş teyzenin, yaşamı boyunca yalnız trajik acılarını gizlemekle sınırlı kalmayıp gayet normal, sıradan bir kadın gibi davranmaya kalkışması, onun yarılan bir kişilik geliştirmesini beraberinden getiriyor. Bu yarılmış kişiliği günlük „normal“ kimliği ile örtme ҫ abas ı , izleyiciye travma olgular ı na dah aderinden bakmas ı n ı n zorunlulu ğ unu hat ı rlat ı yor.

Filmin doruk noktasını, kendi çocukluğunu hatırlamak istemeyen bir kız çocuğu ile kendi katliamını anımsamak istemeyen bir sistem ve toplumun alagorik analojilerini konu edinmesi oluşturur. Fail, kurban ve tanık ilişkilerini Dostoyevski’nin “Suç ve Ceza“ romanında olduğu gibi ҫ arp ı c ı y ö nleriyle sunan ve bunu yaparken insanı yaşamın kıyısından da dolaştıran bir belgesel.

Belgeselde, Emoş’un ailesiyle birlikte bir bütün olarak çocukluk arkadaşlarını, akrabalarını katleden yada katletme emrini vermesinde-büyük ihtimalle-önemli bir rol oynayan, çocukları ve eşi de olan „katliam failinin“ kurbanın „babası“ rolünü oynaması, hem kurban a ҫ ı s ı ndan hem de kurban ı n ҫ ocuklar ı a çı s ı ndan trajikomik bir g ö r ü n ü m sunmakta. Bu ba ğ lamda, Dersimli besleme yetimlerle Ermeni soyk ı r ı m ı ndan artakalan „ g ü zel “ k ı z ve kad ı nlar ı n, aileleri katledilirken, “potansiyel eş“ olarak alınmaları arasındaki tarihsel benzerliğe ince göndermeler yapılmaması ciddi bireksiklik olarak karşımıza ҫ ı kar.Ya ş an ı lan co ğ rafyada, Ermeninenelerin „ gelin “ , Dersimli k ı z ҫ ocuklar ı n „ besleme “ yetimler olu ş lar ı e her iki durumda da katliam faillerinin kurtarıcı „baba“ ve „eş“ olarak karşımıza ҫ ı kmalar ı olay ı n trajik boyutununda yan ı lmaz ger ҫ ekli ğ i hakk ı nda da bilgi verir.

Belgesel iki farklı soykırımdaki kız ҫ ocuklar ı n ı n kaderlerini tart ış maya a ҫ sayd ı daha anlaml ı olacakt ı , bunun sembolik boyuttada olsa işlenmemesi ciddi bireksiklik.

Filmi doğasını Dersim Coğrafyasının oluşturması ve bu coğrafyanın yaşanan acıların tanığı gibi hüzün kokması, bu doğanın daha çok acılı ve ağulu hikayeleri bağrında sakladığı izlenimi veriyor.

Civan Gasparyan’ın Duduk’a konuk ederek anlatmaya ҫ al ış t ığı soyk ı r ı m ac ı lar ı n ı n bir benzerini, Nezahat ve Kaz ı m G ü ndo ğ an ’ı n „ Hay Way Zaman “ ile yapmaya kalk ış t ığı s ö ylenebilir. Hem Gasparyan hem de G ü ndo ğ anlar ı n, ac ı lar ı n anla şı lma k ö pr ü s ü n ü sanat tu ğ lalar ı yla örmek istedikleri anlamlı ҫ abalar ı ndan farkedilir. Bir ö ҫ al ış tan ҫ ok bir anla şı lma, y ü zle ş me ve sa ğ altma ugra şı s ı oldu ğ u her y ö n ü yle belli.

Sonuç olarak bu belgeselde yanlızca toplumsal acılar ve yüzleşme işlenmemiş, aynı zamanda toplumsal trajedilerle ruhu yaralanmış bizim gibi toplumların sağalma mesajlarının kodları da serpiştirilerek verilmeye ҫ al ışı lm ış t ı r. İ yi bir tarih okuyucusu olmay ı beceren toplumlar olunmas ı durumunda iyile ş menin ihtimal dahilinde oldu ğ u, yoksa bu hasta durumun daha da illetli bir hal alacağı anlatılmak istenmiş. Başka bir deyişle, bu iki se ҫ ene ğ in d ışı nda pek de fazla alternatifimizin olmad ığı anlat ı lmakta. Y ö netmen sadece bir trajediyi g ö rsellestirmemi ş , nazikce „ iyile ş elim mi? “ diye bir soruda sormu ş .

Haki Gürtaş (Sosyolog)

Hay Way Zaman’ının Ağulu Acıları

EMEP’ten kongreye davet

Daha önce kardeşi adına okul yaptırmıştı, şimdi de memleketine Cemevi yaptırıyor